Reumatoidalne zapalenie stawów: jak je rozpoznać i leczyć?

Czym jest reumatoidalne zapalenie stawów?

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) to przewlekła choroba o podłożu autoimmunologicznym, która powoduje ból, sztywność i obrzęk w okolicy stawów. Wraz z postępem choroby Postać może dojść do uszkodzenia skóry, oczu, płuc, mięśnia sercowego i naczyń krwionośnych.

Przyczyny reumatoidalnego zapalenia stawów

Przyczyną reumatoidalnego zapalenia stawów jest zbyt agresywna reakcja układu odpornościowego. Leukocyty atakują tkanki miękkie stawów i wielu części ciała (na przykład płuc, serca), wywołując przewlekły stan zapalny. Czynniki ryzyka rozwoju reumatoidalnego zapalenia stawów:

• predyspozycje genetyczne;
• nadwaga;
• infekcje bakteryjne i wirusowe;
• mutacje genetyczne;
• podwyższony poziom estrogenów;
• choroby przyzębia (zapalenie tkanek wokół korzeni zębowych);
• choroby układu oddechowego (na przykład przewlekła obturacyjna choroba płuc);
• uszkodzenia stawów.

Palenie papierosów może zwiększyć ryzyko zachorowania na RZS, ponieważ nikotyna stymuluje produkcję mediatorów stanu zapalnego (na przykład cytokin), wywołując reakcję układu odpornościowego. Tytoń podwyższa poziom stresu oksydacyjnego i zwiększa produkcję wolnych rodników, co z kolei może nasilać procesy zapalne w organizmie i prowadzić do rozwoju choroby.

Reumatoidalne zapalenie stawów mogą także wywoływać zmiany w mikrobiomie – zespole drobnoustrojów występujących w jamie ustnej, płucach i narządach układu pokarmowego. Badania potwierdzają, że ryzyko zachorowania na RZS jest większe u kobiet, które nigdy nie rodziły. Naukowcy wykazali również zależność między karmieniem piersią a mniejszym prawdopodobieństwem wystąpienia reumatoidalnego zapalenia stawów.

Rodzaje reumatoidalnego zapalenia stawów

Typ choroby określa się na podstawie występowania czynnika reumatoidalnego we krwi – przeciwciał wytwarzanych przez układ odpornościowy. W przypadku braku przeciwciał u pacjenta stwierdza się seronegatywne reumatoidalne zapalenie stawów, a w przypadku ich obecności — seropozytywne.

Etapy rozwoju reumatoidalnego zapalenia stawów

Na podstawie szybkości postępu choroby wyróżnia się cztery etapy reumatoidalnego zapalenia stawów:

1. Wczesny. Początkowe stadium reumatoidalnego zapalenia stawów charakteryzuje się niewielkim uszkodzeniem kaletki maziowej (torebki z mazią otaczającej staw) i ścieńczeniem tkanki kostnej. Może przebiegać bezobjawowo lub objawiać się dyskomfortem i obrzękiem tkanek w okolicy stawu.
2. Postępujący. W drugim stadium choroby dochodzi do pogrubienia błony maziowej i zmian kostnych widocznych na zdjęciu rentgenowskim. Pacjent odczuwa sztywność i ból stawów, który nasila się podczas wykonywania ruchów.
3. Późny. Na tle przewlekłego procesu zapalnego dochodzi do uszkodzenia tkanki chrzęstnej i kostnej, co prowadzi do upośledzenia funkcji stawów.
4. Końcowy. W ostatnim stadium dochodzi do nieodwracalnego uszkodzenia stawu, co skutkuje utratą ruchomości i niemożnością posługiwania się chorą kończyną.

Nie można przewidzieć przebiegu reumatoidalnego zapalenia stawów. Choroba zazwyczaj postępuje szybciej w ciągu pierwszych sześciu lat od wystąpienia objawów. Według statystyk u 80% pacjentów, którzy nie otrzymali terminowego leczenia, rozwinęły się nieodwracalne zmiany zwyrodnieniowe stawów w przeciągu dziesięciu lat.

Jak rozpoznać reumatoidalne zapalenie stawów?

W większości przypadków pierwsze oznaki reumatoidalnego zapalenia stawów pojawiają się między 30 a 60 rokiem życia. Objawy zaczynają być odczuwalne, gdy chrząstka, kości i więzadła stawu zużywają się i stopniowo niszczeją, prowadząc do niestabilności, deformacji i bliznowacenia tkanek wewnątrz torebki stawowej.

Dolegliwości bólowe początkowo występują w małych stawach (na przykład w palcach u rąk i stóp), jednak z czasem rozprzestrzeniają się na te większe (między innymi na staw łokciowy, kolanowy i biodrowy). Inne objawy reumatoidalnego zapalenia stawów:

• obrzęk tkanki w okolicy stawu;
• bóle ręki lub nogi;
• ciągłe osłabienie;
• szybkie męczenie się;
• uczucie ciepła w stawie;
• utrata apetytu;
• podwyższona temperatura ciała;
• ograniczony zakres ruchu stawu.

Reumatoidalne zapalenie stawów objawia się także uczuciem zesztywnienia stawów po przebudzeniu, dłuższym odpoczynku lub przebywaniu w jednej pozycji. Sztywność stawów utrzymuje się przez ponad godzinę.

Postępująca choroba powoduje okresowe występowanie obrzęków i ostrego bólu w okolicy stawu, co może utrudniać lub uniemożliwiać wykonywanie codziennych czynności. Osoby chorujące na reumatoidalne zapalenie stawów mogą mieć trudności ze zginaniem kolan, wiązaniem sznurówek, czesaniem się, trzymaniem filiżanki i zapinaniem guzików.

U 40% pacjentów choroba atakuje nie tylko stawy, ale także skórę, serce, płuca, oczy, nerki, ślinianki, szpik kostny i naczynia krwionośne. Nietypowe objawy reumatoidalnego zapalenia stawów:

• trudności w oddychaniu;
• ból w piersi przy wdechu;
• problemy ze snem (na przykład bezsenność);
• piekące, swędzące i ropiejące oczy;
• uczucie mrowienia i drętwienia kończyn.

U 20-30% pacjentów, u których występuje seropozytywna postać RZS, mogą pojawić się guzki reumatoidalne. Są to podskórne, często bolesne, zgrubienia o średnicy od dwóch milimetrów do trzech centymetrów. Tworzą się na ogół na powierzchniach wyprostnych rąk, stopach i kolanach, a w rzadkich przypadkach także w narządach wewnętrznych (płucach i sercu) lub twardówce oka. W razie podejrzenia reumatoidalnego zapalenia stawu kolanowego lub łokciowego konieczna jest konsultacja z reumatologiem.

Jak zdiagnozować reumatoidalne zapalenie stawów?

W przypadku podejrzenia chorób stawów należy zgłosić się do reumatologa w celu uzyskania diagnozy i doboru odpowiedniego leczenia. Diagnostyka reumatoidalnego zapalenia stawów obejmuje:

• ocenę objawów i analizę historii choroby w rodzinie. Lekarz zbiera wywiad na temat czasu wystąpienia pierwszych objawów, nasilenia i lokalizacji bólu, a także pyta o występowanie predyspozycji genetycznych do rozwoju chorób reumatycznych;
• badanie fizykalne. Reumatolog sprawdza skórę (pod kątem obecności zaczerwienień, opuchlizny i obrzęków), ocenia ruchomość i zakres ruchu w stawach, bada odruchy;
• laboratoryjne badanie krwi. W przypadku RZS lekarz zleca wykonanie badań w celu wykrycia przeciwciał świadczących o nieprawidłowym funkcjonowaniu układu odpornościowego;
• badanie rentgenowskie. Rentgen przy RZS może być wykorzystywany do wykrywania deformacji stawów, zmian nadżerkowych kości i zgrubień powierzchni stawów;
• badanie ultrasonograficzne stawów. Badanie USG przeprowadza się w celu obrazowania tkanek miękkich i stawów, zwłaszcza przy podejrzeniu zapalenia błony maziowej;
• rezonans magnetyczny (MR). Wykorzystuje się go do oceny stanu tkanek miękkich, stawów i struktur je otaczających, a także w celu wykrycia procesów zapalnych i zmian destrukcyjnych.

Aby ocenić krążenie krwi i metabolizmu tkanki kostnej oraz stwierdzić stan zapalny, lekarz może zlecić wykonanie scyntygrafii. Podczas badania do organizmu pacjenta wprowadza się słabo promieniotwórcze substancje chemiczne, które gromadzą się w kościach. Po upływie półtorej do trzech godzin tkankę kostną prześwietla się za pomocą gammakamery.

W przypadku podejrzenia zapalenia lub infekcji kaletki maziowej reumatolog może zaproponować punkcję stawu. Podczas zabiegu lekarz wprowadza igłę do stawu celem pobrania z niego niewielkiej ilości płynu stawowego, który następnie jest wysyłany na badania do laboratorium.

Jak leczyć reumatoidalne zapalenie stawów?

Do uszkodzenia stawów przy RZS rąk i nóg dochodzi w ciągu dwóch lat od wystąpienia pierwszych objawów. Terminowe rozpoczęcie leczenia pomoże zapobiec rozwojowi powikłań i osiągnąć długotrwałą remisję. Farmakologiczne leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów obejmuje:

• leki modyfikujące przebieg choroby (DMARD). Leki na reumatoidalne zapalenie stawów działają na układ odpornościowy, spowalniając postęp choroby, hamując destrukcję stawów i poprawiając ich funkcję;
• niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ). Hamują proces zapalny, zmniejszają obrzęk i sztywność poprzez blokadę enzymu cyklooksygenazy, co obniża produkcję prostaglandyn (substancji aktywnych biologicznie);
• kortykosteroidy. Mają właściwości przeciwzapalne, tłumią reakcję układu odpornościowego, zmniejszają obrzęk i stan zapalny stawów;
• inhibitory kinaz janusowych. Hamują aktywność enzymów, które nasilają procesy zapalne w organizmie.

W leczeniu reumatoidalnego zapalenia stawów stosuje się także nowoczesne leki biologiczne, które oddziałują na konkretne cząsteczki układu odpornościowego, odpowiedzialne za rozwój stanu zapalnego. Preparaty te stosuje się w celu zahamowania degradacji stawów.

Jeśli leki na RZS są nieskuteczne, a choroba postępuje, lekarz może dać skierowanie na operację w celu przywrócenia ruchomości stawu.

Po zabiegu lekarz zakłada szwy i opatrunek jałowy. Reumatolog może przepisać antybiotyk, aby zapobiec zakażeniu rany po operacji.

Jak złagodzić objawy reumatoidalnego zapalenia stawów?

W celu złagodzenia objawów reumatoidalnego zapalenia stawów w okresach zaostrzenia choroby lekarz może przepisać zastrzyki przeciwbólowe i przeciwzapalne, które podaje się bezpośrednio do chorego stawu. Reumatolog może również zalecić stosowanie ciepłych (na rozluźnienie mięśni, zmniejszenie bólu, poprawę ruchomości i krążenia) i zimnych (w celu zwężenia naczyń krwionośnych, obniżenia stanu zapalnego w stawach i otaczających je tkankach oraz zmniejszenia obrzęku) okładów.

Czy można całkowicie wyleczyć reumatoidalne zapalenie stawów?

Całkowite wyleczenie reumatoidalnego zapalenia stawów niemożliwe ze względu na autoimmunologiczny charakter choroby. Komórki układu odpornościowego atakują zdrowe tkanki, powodując przewlekły stan zapalny w organizmie i stopniową destrukcję chrząstki i powierzchni stawowych.

Jakie mogą być powikłania reumatoidalnego zapalenia stawów?

Nieprawidłowe lub zbyt późne leczenie może doprowadzić do rozwoju reumatoidalnego zapalenia wielostawowego, w którym proces patologiczny rozprzestrzenia się na kilka stawów (np. kolanowy, łokciowy, biodrowy). Inne możliwe powikłania reumatoidalnego zapalenia stawów:

• zapalenie i bliznowacenie tkanki płucnej;
• miażdżyca tętnic;
• uszkodzenie kręgosłupa;
• zapalenie naczyń krwionośnych;
• osteoporoza (osłabienie tkanki kostnej);
• zapalenie twardówki oka;
• zespół cieśni nadgarstka;
• zastoinowa niewydolność serca;
• rak krwi (białaczka);
• cukrzyca;
• uszkodzenie nerwów (na przykład neuropatia).

Reumatoidalne zapalenie stawu kolanowego i biodrowego zwiększa ryzyko obrzęku i zapalenia mięśnia sercowego lub osierdzia. Może dojść do rozwoju zespołu Sjögrena, który charakteryzuje się suchością błon śluzowych (np. oczu, jamy ustnej).

Jednym z możliwych powikłań reumatoidalnego zapalenia stawów jest zespół Felty’ego – choroba charakteryzująca się zmniejszeniem liczby neutrofili we krwi i powiększeniem śledziony. Reumatoidalne zapalenie stawów u dzieci może prowadzić do spowolnienia wzrostu kości i opóźnienia rozwoju.

Czym różni się reumatyzm od reumatoidalnego zapalenia stawów?

Reumatyzm to choroba przewlekła charakteryzująca się zmianami w tkance łącznej (zazwyczaj w okolicy mięśnia sercowego). W przeciwieństwie do reumatoidalnego zapalenia stawów reumatyzm nie jest chorobą autoimmunologiczną; do jego rozwoju zwykle prowadzi zakażenie paciorkowcem.

Do objawów reumatyzmu należy: nieregularne bicie serca, niskie ciśnienie krwi, bladość skóry, zasinienie ust, kłujący ból w klatce piersiowej i duszności. Reumatyzm może powodować ból i sztywność stawów, ale nie prowadzi do ich trwałego uszkodzenia

Czego nie wolno robić przy reumatoidalnym zapaleniu stawów?

Przy reumatoidalnym zapaleniu stawów palców nie należy podnosić ciężkich przedmiotów ze względu na ryzyko nadmiernego obciążenia i uszkodzenia stawów. Inne niedozwolone czynności przy reumatoidalnym zapaleniu stawów:

• intensywny wysiłek fizyczny;
• długotrwałe przebywanie w jednej pozycji;
• uprawianie sportów kontaktowych (piłki nożnej, koszykówki).

Ważne jest również utrzymywanie prawidłowej masy ciała, co pozwala zredukować obciążenie mechaniczne stawów i zmniejszyć ryzyko ich uszkodzenia. Należy unikać stresujących sytuacji, ponieważ stres może nasilać procesy zapalne w organizmie i oddziaływać na funkcjonowanie układu odpornościowego.

Dieta przy reumatoidalnym zapaleniu stawów

Pacjentom z reumatoidalnym zapaleniu stawów lekarze zalecają przestrzeganie diety w celu zmniejszenia stanu zapalnego w organizmie, zapobiegania otyłości, utrzymania zdrowych naczyń krwionośnych i prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego. Pokarmy zabronione w reumatoidalnym zapaleniu stawów:

• tłuszcze nasycone (bekon, kiełbasa, olej palmowy);
• wyroby garmażeryjne;
• fast food (frytki, nuggetsy);
• wyroby cukiernicze (ciasta, torty);
• przekąski (chipsy, krakersy);
• pieczywo;
• napoje alkoholowe;
• tłuste czerwone mięso (wieprzowina, wołowina, baranina);
• sól i przyprawy.

Dieta osób z reumatoidalnym zapaleniem stawów powinna być pożywna i zbilansowana i zawierać takie pokarmy, jak chudy drób, ryby, świeże owoce i warzywa, pełnoziarniste produkty zbożowe, rośliny strączkowe (groch, fasola), nasiona i orzechy. Do diety należy również włączyć zdrowe tłuszcze, które zawarte są w tłustych rybach, awokado, oliwkach, olejach roślinnych (na przykład oliwie).

Jakie witaminy należy przyjmować mając reumatoidalne zapaleniu stawów?

Kompleksy witamin i minerałów nie wyleczą choroby, ale wspomogą pracę stawów i poprawią ogólny stan zdrowia. Witaminy mające korzystny wpływ na leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów:

• witamina A (retinol). Jest przeciwutleniaczem, który wspomaga wzrok, kondycję skóry i układ odpornościowy, a także pomaga zmniejszyć stan zapalny w organizmie;
• witamina C. Wspiera gojenie tkanek, wzmacnia naczynia krwionośne i wspomaga układ odpornościowy;
• witamina E. Chroni komórki przed wolnymi rodnikami i zapobiega ich starzeniu, zmniejsza dyskomfort, obrzęk i sztywność stawów;
• witamina D. Odgrywa ważną rolę w utrzymaniu zdrowych kości, ma pozytywny wpływ na układ odpornościowy;
• witamina K. Bierze udział w procesie krzepnięcia krwi i przemiany materii.

Olej rybi (omega-3) ma właściwości przeciwzapalne, wspiera kondycję stawów, zmniejsza ryzyko rozwoju chorób kardiologicznych w miarę postępu reumatoidalnego zapalenia stawów. Lekarz może również zalecić suplementację żelaza, cynku, selenu i kwasu foliowego.

Jaka aktywność fizyczna jest zalecana w reumatoidalnym zapaleniu stawów?

Leczenie reumatoidalnego zapalenia stawów bez środków farmakologicznych może obejmować masaże, ciepłe i zimne okłady, a także fizjoterapię. Jednak, aby zahamować postęp choroby i osiągnąć remisję, należy połączyć powyższe metody z farmakoterapią. Korzyści płynące z aktywności fizycznej przy reumatoidalnym zapaleniu stawów:

• poprawa ruchomości stawów;
• zapobieganie skurczom mięśni;
• zmniejszenie sztywności kończyn;
• utrzymanie ogólnej ;
• zwiększenie zakresu ruchówu;
• wzmocnienie mięśni wokół stawów;
• utrzymanie prawidłowej masy ciała;
• zmniejszenie stanu zapalnego w organizmie;
• utrzymanie prawidłowej gęstości kości;
• poprawa ogólnego stanu zdrowia;
• redukcja stresu;
• utrzymanie prawidłowej funkcji układu sercowo-naczyniowego.

Planując aktywność fizyczną, należy zrezygnować z intensywnych treningów cardio, ćwiczeń z dużym obciążeniem (na przykład przysiadów z hantlami czy wyciskania sztangi na ławeczce) lub z dużymi amplitudami ruchu. Przy reumatoidalnym zapaleniu stawów powinno się unikać gwałtownych ruchów i skłonów oraz sportów kontaktowych (koszykówki, piłki nożnej).

Pacjenci z reumatoidalnym zapaleniem stawów powinni wybierać ćwiczenia o niskiej intensywności, gimnastykę rehabilitacyjną, spacery i pływanie.

Przed rozpoczęciem gimnastyki rehabilitacyjnej konieczna jest konsultacja z lekarzem, który wyda zalecenia odnośnie częstotliwości i czasu trwania treningów. Reumatolog może także zmodyfikować zestaw ćwiczeń, uwzględniając diagnozę.

Profilaktyka reumatoidalnego zapalenia stawów

Nie można w pełni zapobiec rozwojowi choroby, ponieważ jest związana z procesami autoimmunologicznymi w organizmie. Można jednak zmniejszyć ryzyko uszkodzenia stawów. Profilaktyka reumatoidalnego zapalenia stawów obejmuje:

• zbilansowaną dietę;
• utrzymywanie prawidłowej masy ciała;
• rzucenie palenia i unikanie biernego palenia;
• redukcję stresu;
• regularną aktywność fizyczna;
• wczesne leczenie chorób przewlekłych i zakaźnych.

Konsultacja z reumatologiem po wystąpieniu pierwszych objawów pomoże we wczesnym rozpoznaniu choroby. Zaleca się także wykonywanie corocznych badań krwi w celu wykrycia wskaźników stanu zapalnego, które mogą wskazywać na schorzenia stawów.